Programmatoelichting 17 maart
De boodschap van een engel en een herinnering aan Beethoven
Programma
Dimitri Sjostakovitch (1906 – 1975), Sonate voor altviool en piano, op. 147 (1975)
Aria (of Novello) - Moderato
Scherzo - Allegretto
Ter herinnering aan de grootse Beethoven - adagio
Olivier Messiaen (1908 – 1992), ‘Quatuor pour la fin du temps’ (1941)
"Liturgie de cristal"
"Vocalise, pour l'Ange qui annonce la fin du temps"
"Abîme des oiseaux"
"Intermède"
"Louange à l'Éternité de Jésus"
"Danse de la fureur, pour les sept trompettes"
"Fouillis d'arcs-en-ciel, pour l'Ange qui annonce la fin du temps"
"Louange à l'Immortalité de Jésus"
Uitvoerenden
Marja Bon, piano
Elisabeth Perry, viool
Richard Wolfe, altviool
Matthias Naegele, cello
Nancy Braithwaite, klarinet
Toelichting
Een engel die het einde der tijden aankondigt in de vorm van het indrukwekkende Quatuor pour la fin des temps van Olivier Messiaen. En de laatste compositie van Dmitri Sjostakovitch: zijn sonate voor altviool en piano. Dat is het bijzondere programma van het Rietveld Ensemble op zondagavond 17 maart in de Marnixzaal van de Utrechtse Muziekschool.
Herinnering aan Beethoven
Toen Sjostakovitch componeerde was hij al ernstig ziek. Het mag een wonder zijn dat de partituur is uitgegeven, want vanwege de reeks hartinfarcten die de componist al had doorstaan, was zijn handschrift was bijna onleesbaar geworden.
Het is een duister werk, wat kenmerkend is voor de stijl van Sjostakovitch in zijn laatste levensjaren. Het derde deel bevat een citaat uit de Mondscheinsonate van Beethoven. Niet voor niets, want dat deel is opgedragen aan deze grote Duitse componist. De componist heeft zijn laatste werk nooit gehoord. De première ervan vond plaats in Leningrad, een kleine twee maanden na zijn overlijden.
Boodschap van een engel
Ook de tweede compositie van dit concert heeft een duistere ondertoon. Het is geïnspireerd op een deel uit de Openbaringen van Johannes, waarin een engel het einde van de tijd aankondigt. Messiaen legt een verband tussen deze profetie en de verschrikkingen van zijn eigen tijd. Hij schrijft het in 1941 in een krijgsgevangenenkamp.
Die bijzondere omstandigheden verklaren ook de bijzondere bezetting waarvoor hij schreef: viool, cello, klarinet en piano. Dat zijn de instrumenten die de musici bespeelden, die hij in zijn gevangenschap ontmoette.
In het Quatuor pour la fin du temps, wordt het einde van de tijd op verschillende manieren verklankt. Zo hoort u in het eerste deel tal van vogelgeluiden, als introductie op de engel die neerdaalt uit de eeuwige stilte van de hemel. Het derde deel Abîme des Oiseaux is een klarinetsolo met een enorme spanning, die als het ware de tijd laat stilstaan. Met de breed uitgesponnen melodieën van het vijfde en achtste deel, wil Messiaen de suggestie wekken van eeuwigheid, waarin tijd geen rol speelt.
Het kwartet werd voor het eerst uitgevoerd op 15 januari 1941. Het publiek bestond uit zo’n 5000 medegevangenen.
